Μυθιστορηματική αξιοποίηση μιας παρωχημένης εποχής

Βησσαρία Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Με την πορφύρα και τον χρωστήρα, εκδόσεις Πατάκη

Η ανάπτυξη του ιστορικού πνεύματος αλλά και της Ιστορίας ως επιστήμης και η οριστική διαμόρφωση γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα του μυθιστορήματος ως ιδιαίτερου λογοτεχνικού είδους καθιέρωσαν το ιστορικό μυθιστόρημα, του οποίου οι προϋποθέσεις της επιτυχίας θεωρήθηκαν από τη μια το ιστορικό πνεύμα, που είναι σε θέση να κατανοήσει τα γνωρίσματα μιας περασμένης εποχής και να ερμηνεύσει τα γεγονότα της, και από την άλλη η δημιουργική φαντασία. Οι κατήγοροι, ωστόσο, του ιστορικού μυθιστορήματος, θέλοντας να αποδείξουν το επικίνδυνο του είδους, επιστράτευσαν διάφορα κατά καιρούς επιχειρήματα, με κυριότερο εκείνο που υποστηρίζει ότι η δημιουργική φαντασία αποτελεί τη βάση του μυθιστορήματος, ενώ το πραγματικό γεγονός τη βάση της Ιστορίας, κατά συνέπεια το εγχείρημα της συγγραφής ενός ιστορικού μυθιστορήματος είναι απλώς ακατόρθωτο. Η άποψη ότι «το μυθιστόρημα γίνεται καθαρό συνονθύλευμα, ένα λεξικό αρχαιοτήτων διαλυμένο μέσα σε λεπτή διάθεση ρομαντισμού επιτρέποντας να αισθανθούμε ότι γνήσιοι σύγχρονοι άνθρωποι μεταμφιέζονται με τα φορέματα μιας παρωχημένης εποχής» (παρατίθεται στη γνωστή μελέτη του Απόστολου Σαχίνη για το ιστορικό μυθιστόρημα), δεν φαίνεται καθόλου τυχαία, όσο και αν διαψεύδεται εν πολλοίς από τη συγγραφική πράξη πολλών δεκαετιών. Αποτελεί, ωστόσο, κοινό τόπο ότι η Ιστορία σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να πλησιάσει την ανθρώπινη ψυχή, όπως το καλό ιστορικό μυθιστόρημα. Κι αυτό γιατί η δουλειά του μυθιστοριογράφου δεν έχει σε τίποτε να κάνει με εκείνη του ερευνητή της Ιστορίας, ο οποίος πίσω από τις ιστορικές μορφές τείνει να βλέπει την ενσάρκωση μιας συγκεκριμένης πολιτικής, αντίθετα με τον μυθιστοριογράφο, ο οποίος αντικρίζοντας μιαν ιστορική μορφή δεν βλέπει παρά μόνον το πρόσωπο που θα επιχειρήσει να «ζωντανέψει» στις σελίδες του με τα εκφραστικά μέσα που διαθέτει.

Το μυθιστόρημα Με την πορφύρα και τον χρωστήρα της Βησσαρίας Ζορμπά-Ραμμοπούλου θέλει να αποτελέσει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ιστορικού μυθιστορήματος που εξελίσσεται με φόντο το Βυζάντιο των μέσων του 9ου αιώνα, όταν κυριαρχούν οι διώξεις κατά των εικονολατρών με κέντρο το ιερόν παλάτιον. Ο αυτοκράτωρ Θεόφιλος ακολουθώντας εικονομαχική πολιτική προβαίνει σε διώξεις, βασανιστήρια, καταστροφές ιερών κειμηλίων, ενώ η αυγούστα Θεοδώρα, πιστή στις αρχές της οικογένειάς της, συνεχίζει να αποδίδει τιμές στους αγίους αποκαλώντας μητέρα και παιδία τις ιερές εικόνες (τα καλά νιννία). Πρωταγωνιστές της ιστορίας ο ευνοούμενος της αυγούστας Ευδόκιμος, ο οποίος στέλνεται στη γενέτειρά της (Παφλαγονία) με αποστολή να φέρει στη βασιλεύουσα το ιερό κειμήλιο της αυτοκράτειρας, και ο νεαρός Σισίνης, παραγιός σε λαϊκό πανδοχείο, όπου καταλύουν έμποροι απαγορευμένων εικόνων, οδηγοί καραβανιών και ψευτοκαλόγεροι. Η περιπέτεια του Σισίνη μετά τον θάνατο του Ευδόκιμου σε επίθεση ληστών και οι απροσδόκητες εξελίξεις που θα ακολουθήσουν, καθώς ο ίδιος θα γίνει άθελά του μέρος δολοφονικής συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα (για να καταλήξει στη φυλακή), θα αποτελέσουν τον βασικό κορμό της αφήγησης.

Η συγγραφέας, φιλόλογος και αρχαιολόγος με μεταπτυχιακό δίπλωμα στην εκπαιδευτική πολιτική, γνωστή από παλιότερες δουλειές της πάνω στην Ιστορία (τρία βιβλία τοπικής ιστορίας για παιδιά), χρησιμοποιεί την Ιστορία όχι ως το τηλεσκόπιο που θα φωτίσει μια μακρινή και σκοτεινή οπωσδήποτε περίοδο, όσο ως γέφυρα που θα ενώσει το σήμερα με το χθες εκμηδενίζοντας τον χρόνο. Η ανάγνωση του βιβλίου της (πρόκειται για το πρώτο της μυθιστόρημα για ενήλικες αναγνώστες), βεβαιώνει από τις πρώτες ακόμα σελίδες ότι το ιστορικό θέμα που επέλεξε δεν αποτέλεσε εμπόδιο στη δουλειά της. Εχοντας μελετήσει την εποχή και αφομοιώσει το καθημερινό και οικείο, επιδίδεται στην ανασύνθεση μιας ιστορικής περιόδου με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Γιατί κάποτε η Ιστορία γίνεται ανηλεής ένορκος και η ετυμηγορία της πέφτει βαριά.

Η ανασύνθεση μιας σκοτεινής εποχής, όπου η ζωή ενός παραγιού της Ιουδαίας ενώνεται με τη μοιραία αποστολή ενός βασιλικού απεσταλμένου και μια ματαιωμένη απόπειρα κατά του βασιλιά, καθίσταται ο μύθος και γίνεται απλώς η αφορμή, ώστε να δοθεί η εικόνα και η φιλοσοφία ζωής μιας ιστορικής και όχι τόσο γνωστής σήμερα περιόδου. Η εικόνα της αυτοκράτειρας που προσεύχεται «ζητώντας άφεση και φωτισμό για τον Θεόφιλο, υγεία και μακροημέρευση των τέκνων της και αειπαγή και απέραντο νικοποιό ειρήνη για το βασίλειο» εναλλάσσεται με εκδικητικά, μνησίκακα ξεσπάσματα κι εκείνη τη μακροχρόνια καχύποπτη ανοχή που μοιάζει με παραίτηση αλλά στο βάθος δεν είναι παρά προετοιμασία για σκληρή αναμέτρηση. Γιατί το «σημαντικό» στο μυθιστόρημα της Βησσαρίας Ζορμπά-Ραμμοπούλου δεν είναι η «δημόσια πλευρά», η περιγραφή δηλαδή ιστορικών γεγονότων, αλλά κυρίως η «ιδιωτική» που εικονίζει και ζωντανεύει την προσωπική ζωή. Από την άποψη αυτή το βιβλίο της, έργο φαντασίας που αναπλάθει με αρκετή ευσυνειδησία την ατμόσφαιρα μιας συγκεκριμένης εποχής, αποτελεί ανάγνωσμα με απαιτήσεις και ζητεί από τον αναγνώστη την ευθύνη της συμμετοχής του σε αυτό.

(Κριτική παρουσίαση από τη Νένα Κοκκινάκη στην "Ελευθεροτυπία" (05.03.2010).