Ψηφιακές μονογραφίες στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες

Mια ενδιαφέρουσα μελέτη για τις ψηφιακές μονογραφίες στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες με τίτλο "Digital Monographs in the Humanities and the Social Sciences: Report on User Needs" δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου Open Access Publishing in European Networks (OAPEN). Μετά τις καινοτομίες που έφεραν τα ηλεκτρονικά περιοδικά, η δημιουργία των ψηφιακών μονογραφιών έρχεται ως απάντηση στη λεγόμενη κρίση της μονογραφίας, δηλαδή στη συρρίκνωση της αγοράς των μονογραφιών στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες, η οποία δημιουργήθηκε από τις αυξημένες περικοπές των προϋπολογισμών των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών.

Η μελέτη του OAPEN βασίζεται σε συνεντεύξεις περίπου 40 ειδικών από διάφορες κατηγορίες εμπλεκομένων εταίρων (stakeholders) στον χώρο των επιστημονικών εκδόσεων, σε ανασκόπηση της σχετικής με το θέμα έρευνας, σε δεδομένα που συνελέγησαν σε δύο συζητήσεις στρογγυλής τράπεζας και σε μία διαδικτυακή έρευνα την οποία απάντησαν περίπου 250 ερευνητές στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες.

Η μελέτη δείχνει ότι αυξάνεται το ποσοστό των ερευνητών στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες που χρησιμοποιεί ψηφιακούς πόρους στην έρευνα και τη διδασκαλία σε καθημερινή βάση. Τα έντυπα και ηλεκτρονικά δημοσιεύματα εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς: οι ερευνητές χρησιμοποιούν το έντυπο μέσο για έρευνα σε βάθος και το ηλεκτρονικό κυρίως για να ανατρέξουν σε συγκεκριμένες πληροφορίες και να διεξάγουν αναζητήσεις. Είναι σημαντικό ότι μεγάλο μέρος των ερευνητών είναι ανοικτό σε καινοτομίες σε ό,τι αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις και ειδικά τις ηλεκτρονικές μονογραφίες με Ανοικτή Πρόσβαση.

Οι ερευνητές ενδιαφέρονται πολύ για την προσβασιμότητα στο έργο τους και τη διάχυσή του και γενικώς δεν έχουν την τάση να περιορίζουν την πρόσβαση σε αυτό. Υπάρχει όμως ένας γενικός σκεπτικισμός προς τις ηλεκτρονικές μονογραφίες με Ανοικτή Πρόσβαση, ο οποίος βασίζεται στη αντίληψη ότι στις δημοσιεύσεις αυτές δεν εφαρμόζονται τα ίδια υψηλά κριτήρια ελέγχου ποιότητας που εφαρμόζονται στις έντυπες μονογραφίες. Επιπλέον, περίπου 30% των επιστημόνων στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες φαίνεται να μην έχουν καθόλου γνώση σχετικά με την Ανοικτή Πρόσβαση, ενώ επιπλέον η γνώση για την πρακτική της Ανοικτής Πρόσβασης δεν είναι ισοκατανεμημένη στα διάφορα γνωστικά πεδία των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών.

Οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες εμφανίζονται ως ισχυροί οπαδοί της ανάπτυξης ηλεκτρονικών μονογραφιών με Ανοικτή Πρόσβαση. Αφενός επειδή θεωρούν ότι οι ηλεκτρονικές μονογραφίες θα συμβάλουν στην αποτελεσματικότερη λειτουργία τους και, αφετέρου, γιατί οι ηλεκτρονικές μονογραφίες εντάσσονται στον ρόλο που οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες θεωρούν ότι έχουν ως πάροχοι υπηρεσιών σε μία υποδομή ψηφιακής επιστημονικής επικοινωνίας.

Από την άλλη πλευρά, οι απόψεις των εκδοτών σχετικά με το θέμα παρουσιάζουν μεγαλύτερη διαφοροποίηση: οι ακαδημαϊκοί εκδότες υποστηρίζουν τις ηλεκτρονικές μονογραφές με Ανοικτή Πρόσβαση, με τον όρο ότι θα πρέπει να προσδιοριστούν βιώσιμα οικονομικά μοντέλα υποστήριξής τους, ενώ οι εμπορικοί εκδότες είναι διστακτικοί.

Η μελέτη υπογραμμίζει ότι βρισκόμαστε στην αρχή μίας νέας εποχής για τις εκδόσεις μονογραφιών στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες. Η συνεχώς αυξανόμενη σημασία των ηλεκτρονικών εκδόσεων και η έλευση της Ανοικτής Πρόσβασης σηματοδοτεί αλλαγές στην εκδοτική διαδικασία, καθώς κάνουν την εμφάνισή τους νέοι παίκτες και οι ρόλοι αλλάζουν για κάποιους από τους ήδη υπάρχοντες. Συνεπώς, απαιτείται ελαστικός πειραματισμός με νέα μοντέλα και πρακτικές προκειμένου να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα της μονογραφίας στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες.