Ο πολιτισμός της εικόνας και η κατανάλωσή της

Ανάμεσα στα άλλα γνωρίσματα που του έχουν αποδοθεί, ο σύγχρο νος πολιτισμός έχει χαρακτηρι σθεί και ως πολιτισμός της εικόνας.

Οταν συνέβη αυτό κυριαρχούσαν στην καθημερινή ψυχαγωγία και ενημέρωση μόνο τα κόμικς, οι υπαίθριες και έντυπες διαφημίσεις, ο κινηματογράφος και η τηλεόραση. Εκτοτε, στην οι κογένεια αυτή προστέθηκαν το βίντεο, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κατ επέκταση το Διαδίκτυο, τα κινητά τη λέφωνα, οι απανταχού γιγαντοοθόνες, τα CD και DVD, το ηλεκτρονικό βιβλίο, ο ψηφιακός πίνακας ενώ έρχεται και το νέο, ίσως το πιο επαναστατικό μέλος της - τα ολογράμματα.

Ομως για να σκεφτούμε. Υπήρξε πολι τισμός που δεν ήταν πολιτισμός της εικόνας; Κατά την περίοδο του μεσαίωνα, δυτικού ή ανατολικού, όταν ήταν η θρησκεία το κυρίαρχο πολιτιστικό πλαίσιο και η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων αναλφάβητοι, οι εκκλησιαστικές εικόνες, οι τοιχογραφίες, οι απεικονίσεις στον καθημερινό βίο (στα σπίτια, στα ενδύματα, στα σκεύη κ.λπ.) αποτελούσαν τον δεύτερο, μετά τον προφορικό λόγο, σημαντικό τρόπο επικοινωνίας. Μέσα από τις εικόνες μεταβιβάζονταν οι μύθοι της εποχής: η παράδοση των θεϊκών εντολών, η μάχη με το κακό, η ευλόγηση των ενάρετων, η διδασκαλία του θεϊκού λόγου αλλά και η σκηνή του γάμου ή του χω ρισμού, η σπορά και ο θερισμός, η ενηλικίωση και το αναπόφευκτο του θανάτου. Ανάλογα ισχύουν και για προηγούμενες εποχές. Ισως ο ναρκισσισμός του σύγχρονου ανθρώπου, απόρροια του ατομικιστικού βίου και της διαρκούς αλλαγής στην οποία είναι καταδικασμένος να ζει, τον σπρώχνει να θεωρεί ότι όλα ξεκίνησαν χθες.

Ομως στην πραγματικότητα δεν υπήρ ξε πολιτισμός που δεν ήταν πολιτισμός της εικόνας.

Από την άλλη, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αυτό που κάνει τον σύγχρονο πολιτισμό της εικόνας ιστορικά ανεπα νάληπτο είναι πως από κοινωνικοοικονομική και πολιτική άποψη είναι τόσο σημαντικός ώστε να αποτελεί μια από τις σημαντικότερες ατμομηχανές των σημερινών κοινωνιών. Αυτό συμ βαίνει για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, ο πολιτισμός της σύγχρονης εικόνας είναι ένας πολιτισμός της κινούμενης εικόνας. Αυτή είναι μια σημειωτική και πολιτιστική διαφορά τεράστιας σημασίας. Η κινούμενη εικόνα συνδυάζει δυο δυνατότητες του λόγου που σε παλιότερους πολιτισμούς και τρόπους επικοινωνίας ήσαν διαχωρισμένες.

Από τη μια πλευρά, η κινούμενη εικόνα έχει τη δυνατότητα να καταγράφει τα γεγονότα. Εξ αυτού θεωρείται ως αψευδής μάρτυρας. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Κένεντι πυροβολήθηκε, ότι τα τανκς ήταν στην Τιεν Αν Μεν, ότι η Βαγδάτη βομβαρδίστηκε. Γι αυτό σε κάποιες χώρες τα δικα στήρια δέχονται τέτοιες εικόνες ως τεκμήρια. Αν υπάρχουν συνωμοσίες στην εποχή της εικόνας στηρίζονται στην παρομοίωση, όχι στη μεταφορά. Θα πρέπει να είναι τόσο καλά σκηνο θετημένες ώστε να είναι σαν πραγματικές. Από την άλλη πλευρά, οι ιστορίες που κάποιοι αφηγούνται με κινούμε νες εικόνες δεν είναι μόνο αποτύπωση των γεγονότων στην κάμερα ή άλλο υλικό. Αυτά τα γεγονότα, ακόμη και αν δεν μπορούν να σκηνοθετηθούν, πρέπει να μονταριστούν για να αφηγηθούν ιστορίες. Αλλο καταλαβαίνουμε όταν ο πυροσβέστης καπνίζει το τσιγάρο του ενώ η φωτιά μαίνεται στο διπλανό παράθυρο ή πλάνο και άλλο ενώ οι φλόγες έχουν καταλαγιάσει. Γι’ αυτό και σε άλλες χώρες τα δικαστήρια δεν δέχονται τέτοιες εικόνες ως αποδεί ξεις. Αυτό δεν εξαρτάται από τις ίδιες τις εικόνες αλλά από το αν χρησιμοποιούνται σε μια κοινωνία υψηλής ή χαμη λής εμπιστοσύνης.

Δεύτερον, ο σύγχρονος πολιτισμός της εικόνας σε όλες του τις εκδοχές, ακόμη και τις πλέον απλές, είναι εξαιρετικά τεχνολο γικός. Αυτό συνεπάγεται ότι, σε αντί θεση με τον ζωγράφο των πρώτων βραχογραφιών, τον βυζαντινό εικονο γράφο ή τον μοντέρνο καλλιτέχνη, η δημιουργία της τεχνολογίας και οι βα σικές της δυνατότητες δεν ελέγχονται από τον σκηνοθέτη, τον κάμεραμαν, τον χρήστη του λογισμικού, αλλά από μια απρόσωπη λογική που βρίσκεται πάνω από τα άτομα. Κυρίως όμως η χρήση δαπανηρής τεχνολογίας συνεπάγεται τον αναγκαστικό συμβιβασμό ή την ενθουσιώδη προσφυγή στην οικονομική λογική, ανεξάρτητα αν τις δαπάνες τις κάνει ο ιδιώτης, ένας φο ρέας ή το κράτος. Εδώ βρίσκεται καλά κρυμμένο το μυστικό της δύναμης και της γοητείας που ασκεί η σύγχρονη εικόνα, καθώς και της επιρροής της, δο μικής ή στη συμπεριφορά.

Οι διαρκώς αυξανόμενες επενδύσεις στον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τον κυβερνοχώρο είναι δυνατές με την προϋπόθεση ότι βοηθούν να γίνεται πιο παραγωγική η «πραγματική» οικονο μία, ώστε να καλύπτει και το δικό τους κόστος. Πώς όμως συμβαίνει η επένδυ ση κοινωνικού πλούτου όχι στην ίδια την «πραγματική» οικονομία αλλά στην εικονιστική ψυχαγωγία να βοηθά στην ανάπτυξη της πρώτης; Θεωρώ ότι κάτι τέτοιο γίνεται δυνατό επειδή οι ώρες που ξοδεύουν οι θεατές μπροστά στην οθόνη του κινηματογράφου, της τηλε όρασης, του υπολογιστή καθιστούν πιο παραγωγική την εργασία τους. Και αυτό συμβαίνει στον βαθμό που οι εικόνες τις οποίες καταναλώνουν οι σύγχρονοι θεατές δεν είναι οποιεσδήποτε, αλλά εκείνες που τους παρέχουν κίνητρα, ιδέες ή και γνώσεις, ώστε να είναι πιο «χρήσιμοι» και πιο παραγωγικοί στην οικονομική τους συμπεριφορά. Είναι ει κόνες που τους σπρώχνουν ή εν πάση περιπτώσει δεν τους εμποδίζουν να εργάζονται σκληρά και αδιαμαρτύρητα ώστε να αποκτήσουν τα αγαθά που τους υπόσχονται ότι θα «κατακτήσουν τον κόσμο». Αυτές οι «υποσχέσεις», αναπόσπαστες από τα μυριάδες αγαθά που καταναλώνουν οι άνθρωποι, όπως σπίτια, αυτοκίνητα, ρούχα, τουριστικοί προορισμοί κ.ά. (καταναλωτισμός), κρυμμένες πίσω από α-νόητες μάρκες, είναι εικόνες. Είναι το άλλο πρόσωπο, τα 9/10 του σύγχρονου πολιτισμού της εικόνας, που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια. Αυτές οι «υποσχέσεις» αποκτούν χειροπιαστή μορφή με την κινούμενη εικόνα να δείχνει τον κόσμο στην οθόνη όχι σαν σε καθρέφτη αλλά πάντα μέσω ενός επιχειρήματος. Καταναλω τισμός και τεχνολογική εικόνα αποτελούν τμήματα του ίδιου σκελετού γύρω από τον οποίο τυλίγεται το σώμα του σύγχρονου κοινωνικού συστήματος. Ο κρίκος που τα συνδέει είναι είτε η διαφήμιση είτε η ιδεολογία ή κάποιο υβρίδιό τους. Τα προβλήματα αυτού του συ στήματος, πάλι μέσω της εικόνας, δια χειρίζεται η πολιτική με τη στρατηγική του κοινωνικού κράτους ή της αγοράς. Πολιτικοί σταρ, δημοσκοπήσεις και πολίτες-τηλεθεατές συνθέτουν πλέον το πολιτικό σκηνικό. Ανάλογα ισχύουν στην εξεικονισμένη εκπαίδευση, την τέχνη - διασκέδαση κ.λπ.

Καταναλωτισμός και πολιτισμός της εικόνας είναι «σιαμαίοι». Γι’αυτό οι εποχές καταναλωτικού οίστρου, π.χ. οι δεκαετίες 1950 - 2000, είναι και εποχές φρενίτιδας στην παραγωγή και κατανάλωση τεχνολογικής εικό νας. Αντίθετα, σε εποχές καθίζησης του καταναλωτισμού, όπως σήμερα, μειώνεται δραματικά η παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού. Στον σύγ χρονο πολιτισμό της εικόνας ο δείκτης απασχόλησης δημοσιογράφων και ηθοποιών συμπληρώνει τον δείκτη (ψευδαίσθησης) ευημερίας του καταναλωτή. Το ερώτημα, που δύσκολα μπορεί πια να απαντηθεί κατα φατικά, είναι: αν περπατήσουμε κι άλλο τον δρόμο της κρίσης θα υπάρχει επιστροφή;
 
Γ. ΠΛΕΙΟΣ, αναπλ. καθηγ. Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής Εργαστηρίου Κοινωνικής Ερευνας στα ΜΜΕ
 
Πηγή: Βήμα Ιδεών (07.05.2010).