Το δίδαγμα της τέφρας

Οτι φτιάχνει ο άνθρωπος, το διαλύει η φύση. Το θαύμα των αεροπορικών πτήσεων μάς προστάτευσε από τη βαρύτητα, από την ατμόσφαιρα, τους πολιτιστικούς και γεωγραφικούς παράγοντες. Μας έκανε να νιώθουμε παντού σαν στο σπίτι μας. Ομως η φύση παρεμβαίνει και αντιλαμβανόμαστε -τραγικά, για μερικούς- την πραγματικότητα των χιλιάδων μιλίων που μας χωρίζουν. Ανακαλύπτουμε ότι τελικά δεν έχουμε ξεφύγει από τη γήινη πραγματικότητα.

Οι πολύπλοκες και αλληλοδιασυνδεδεμένες κοινωνίες είναι πιο ανθεκτικές από τις παραδοσιακές· μέχρις ενός σημείου. Στα κύματα ξηρασίας που έπληξαν την Ανατολική Αφρική στις αρχές της δεκαετίας του 1990 είδα από πρώτο χέρι αυτό που προέβλεπαν από καιρό οι ανθρωπολόγοι και οι οικονομολόγοι. Οτι όσο λιγότερους εμπορικούς εταίρους είχε κανείς, τόσο περισσότερο υπέφερε. Η διασύνδεση παρείχε ένα είδος διασφάλισης, καθώς απ’ όσο ευρύτερη περιοχή μπορούσε κανείς να προμηθευτεί τρόφιμα, τόσο λιγότερο πιθανό ήταν να επηρεαστεί από έναν τοπικό λιμό.

Ομως, πέρα από ένα σημείο, η διασύνδεση εγκυμονεί κινδύνους. Οσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτησή μας από την παραγωγή και τις επιχειρηματικές συναλλαγές που γίνονται αλλού, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες κάτι να πάει στραβά. Αυτό ήταν ένα από τα διδάγματα της τραπεζικής κρίσης. Μερικές χιλιάδες φτωχοί που δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα ενυπόθηκα στεγαστικά τους δάνεια στις ΗΠΑ -το φτερούγισμα της πεταλούδας πάνω από τον Ατλαντικό- κόντεψαν να διαλύσουν την παγκόσμια οικονομία.

Εχουμε πολλά ευάλωτα σημεία. Το πιο καταστροφικό θα ήταν μια αναπάντεχη σφοδρή ηλιακή καταιγίδα, φαινόμενο που αυξάνει τη ροή του συνεχούς ρεύματος στα ηλεκτρικά δίκτυα, καταστρέφοντας τους μετασχηματιστές. Θα μπορούσε να συμβεί σε διάστημα λίγων δευτερολέπτων. Η καταστροφή θα απαιτούσε χρόνια μέχρι να αντιστραφεί, αν ποτέ συνερχόμασταν. Πολύ γρήγορα θα καταλαβαίναμε την εξάρτησή μας από τον ηλεκτρισμό, την αξία του οποίου κατανοούμε, όπως και του οξυγόνου, μόνο όταν μας λείπει.

Οπως επισημαίνει το περιοδικό New Scientist, ένα τέτοιο συμβάν θα έθετε εκτός λειτουργίας τα περισσότερα συστήματα που μας κρατούν ζωντανούς. Τα εργοστάσια καθαρισμού του νερού και τις αντλίες. Την εξόρυξη και μεταφορά πετρελαίου, κάτι που γρήγορα θα έπληττε τις προμήθειες τροφίμων. Θα γονάτιζε τα νοσοκομεία, τα τραπεζικά συστήματα και όλες τις επιχειρηματικές δραστηριότητες - ακόμη και την παραγωγή κεριών και λαμπών παραφίνης. Οι γεννήτριες που υπάρχουν για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης θα λειτουργούσαν μόνο μέχρι να τελειώσει το πετρέλαιο. Οι καμένοι μετασχηματιστές δεν επισκευάζονται, πρέπει να αντικατασταθούν. Εδώ και ένα χρόνο, έχω ζητήσει από τις εταιρείες που διαχειρίζονται το δίκτυο ηλεκτροδότησης να ανακοινώσουν τι σχεδιάζουν να κάνουν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και αν έχουν αποθηκεύσει μετασχηματιστές για να αντικαταστήσουν αυτούς που κινδυνεύουν να καταστραφούν από μια ηλιακή καταιγίδα. Δεν έχω πάρει ακόμα πλήρεις απαντήσεις, αλλά τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι δεν έχουν κάνει τίποτα.

Επίσης υπάρχει έλλειψη σχεδιασμού για το ενδεχόμενο να φθάσει η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου στην αποκορύφωσή της και μετά να αρχίσει να μειώνεται. Ομως η πιο πρόσφατη έκθεση του γενικού επιτελείου των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων για τις πιθανές συγκρούσεις του μέλλοντος υποστηρίζει ότι «είναι αναπόφευκτο να παρουσιαστούν σημαντικές ελλείψεις ενέργειας αν δεν επεκταθεί δραστικά η παραγωγή και η διύλιση» και ότι «ώς το 2012 θα πάψει να υπάρχει πλεονάζουσα παραγωγή, ενώ το 2015 η ημερήσια έλλειψη θα φθάνει τα 10 εκατ. βαρέλια». Η παγκόσμια έλλειψη πετρελαίου θα κάνει σαφείς τις αδυναμίες των πολύπλοκων οικονομικών μας συστημάτων. Οπως έχει δείξει ο πολιτιστικός ανθρωπολόγος Τζότζεφ Τέιντερ, η εξάρτηση από τη μεγάλη κατανάλωση ενέργειας είναι ένας παράγοντας που κάνει τις πολύπλοκες κοινωνίες πιο ευάλωτες.

Η Ρώμη του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου αύξησε το μέγεθος, την πολυπλοκότητα, την ισχύ και το κόστος συντήρησης του στρατού και του κράτους της, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει κάτω από το ίδιο της το βάρος. Αντίθετα, η βυζαντινή αυτοκρατορία από τον έβδομο αιώνα και μετά απάντησε στην αποδυνάμωσή της με ένα πρόγραμμα συστηματικής απλοποίησης. Αντί να διατηρεί στρατό και να τον πληρώνει, έδωσε στους στρατιώτες γη με αντάλλαγμα κληρονομική στρατιωτική θητεία. Μείωσε το μέγεθος και την πολυπλοκότητα της γραφειοκρατίας και άφησε τον κόσμο να τα βγάλει πέρα μόνος του. Η αυτοκρατορία επέζησε και επεκτάθηκε.

Το ύψος των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου, το κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος και ο εξαιρετικά ευάλωτος χαρακτήρας της αεροπορίας δείχνουν ότι δεν θα μπορέσουμε να συνεχίσουμε για πάντα να πετάμε τόσο όσο σήμερα. Εχουμε επιλογή. Μπορούμε να αρχίσουμε να αποσύρουμε τα αεροπλάνα όσο υπάρχει καιρός και βρούμε τρόπο να ζούμε ευτυχισμένοι με λιγότερες πτήσεις. Ή μπορούμε να καθίσουμε και να περιμένουμε την πραγματικότητα να απλοποιήσει το σύστημα με πιο βάρβαρες μεθόδους.

Πηγή: Η Καθημερινή (21.04.2010).