Επειτα από 600 χρόνια τυπογραφίας

Η εμφάνιση της ψηφιακής τεχνολογίας στον χώρο των εντύπων δεν ήταν παρά θέμα χρόνου να λάβει διεισδυτική μορφή. Σήμερα η διαδικασία αυτή έχει ήδη προχωρήσει και, όπως και σε πάρα πολλά άλλα πεδία παραγωγής, ανατρέπει δια δοχικά τα δεδομένα της έντυπης επικοινωνίας σε κάθε μορφή ή λειτουργία της: βιβλίο, εφημερίδες, περιοδικά, εκπαί δευση, ενημέρωση, ψυχαγωγία, επικοι ωνία, έκφραση.

Αυτό που πρωτοεμφανίζεται συχνά αντιμετωπίζεται ως κίνδυνος για εκείνο που ήδη υπάρχει. Είναι πράγματι;

Στην ιστορία συχνά το νέο οδήγησε στην ανησυχία ή στον φόβο, στην αντίδραση, στην επίκριση ή στην κα ταγγελία. Μάταιο, γιατί το καινούργιο δεν ταυτίζεται με το παλιό: προσφέρει κάτι διαφορετικό ή ανοίγει νέες δυνατότητες, ακόμη και στους ίδιους τους αναγνώστες του έντυπου βιβλίου, αλ λά και στους νέους που δεν αισθάνο νται έλξη από το παλιό. Το «νέο», χωρίς να φετιχοποιείται, αποτελεί την κι νητήρια δύναμη της ιστορίας μας ως ανθρώπινου γένους.

Με τη σημερινή τεχνολογική - οικονο μική επανάσταση εκτιμώ ότι οι κοινωνίες μας θα ζήσουν ένα μεγάλο διάστημα συνύπαρξης και παράλληλης εξέλιξης ηλεκτρονικών και έντυπων έργων, με προεκτάσεις που είναι δύσκολο να δια κρίνουμε από τώρα. Η έντυπη μορφή, όπως την ξέρουμε σήμερα, θα συρρι κνωθεί ως ποσοστό ενός συνόλου που πλέον θα έχει νέα χαρακτηριστικά. Αυ τό δεν σημαίνει ότι θα εξαφανιστεί, εκτός και αν τα χαρακτηριστικά της νέας τεχνολογίας είναι τόσο ελκυστικά και πλεονεκτικά ώστε να κυριαρχήσουν ολοκληρωτικά. Αυτό είναι απίθανο να συμβεί, τουλάχιστον για μεγάλο χρονικό διάστημα ακόμη.

Ωστόσο είναι χρήσιμο να «ορθολογικο ποιήσουμε» το πρόβλημα, να δούμε τις διάφορες πτυχές του και να απαντήσου με σε κάποια ερωτήματα. Σε ποια όμως;

Ποιο είναι τελικά το διακύβευμα από μια τέτοια εξέλιξη; (Οχι για μας προσωπικά, όχι για τις εκδοτικές επιχειρήσεις, όχι για τα βιβλιοπωλεία, όπως τα ξέρουμε.) Μήπως ότι θα χάσουμε τη σαγήνη του έντυ που βιβλίου; Τι προδικάζει ότι θα τη χάσουμε; η διαφορά τιμής; Οσοι έχουμε πράγματι μια διαφορετική αίσθηση από τη σχέση μας με το έντυπο μπορούμε να συνεχίσουμε να προμηθευόμαστε τα βιβλία μας όπως και σήμερα. Θα υπάρξει πρόβλημα βιωσιμότητας των εκδοτικών οίκων; Πιθανότατα, οπότε αυτό ίσως έχει επιπτώσεις στην προσφορά. Τίθεται θέμα ποιότητας της εκδοτικής δραστηριότητας; Ισως, καθώς διαφορετικοί εκ δοτικοί οίκοι κινούνται σε διαφορετικά ποιοτικά εκδοτικά μονοπάτια. Αν κάποιες από τις επιλογές αυτές κινδυνεύουν να συρρικνωθούν ή να σαρωθούν, δεν είναι αδιάφορο.

Ετσι φθάνουμε σε ένα κρίσιμο ερώτη μα: Επιδρά η αλλαγή της μορφής του βιβλίου στο περιεχόμενό του; Στο μή νυμα το ίδιο, στον τρόπο που σκεπτό μαστε και εκφραζόμαστε, στον τρόπο που μεταδίδουμε τη σκέψη μας και τα συναισθήματά μας, στο πόσο διεξοδικά παρουσιάζουμε τις αναλύσεις μας ή άλλα στοιχεία; Επιδρά η αλλαγή της τεχνολογίας στο τι θα προσφέρεται και τι θα εξαφανιστεί στο μέλλον από τον χώρο των ιδεών και της πνευματικής δημι ουργίας σε σύγκριση με μια κατάσταση όπου απλώς θα εξελισσόταν η σημερι νή δυναμική; Αυτό είναι το κεντρικό δι ακύβευμα, αλλά όποιος μπορεί να απα ντήσει το ερώτημα αυτό διαθέτει πρωτόγνωρες ιδιότητες.

Προσωπικά δεν θα τολμούσα να φανταστώ ότι το εργα λείο ή η φόρμα δεν επηρεάζει το περιεχόμενο και ιδιαίτερα την επίδραση που το περιεχόμενο αυτό έχει στα συναισθήματά μας, στην αντί ληψή μας, στη σχέση μας με όσα εκπέ μπει ένα κείμενο. Αυτό όμως είναι μια γενική αίσθηση. Και αν δεν δει κανείς τη νέα πραγματικότητα στο σύνολό της και όχι αποσπασματικά, μια τέτοια αίσθηση ελάχιστα χρησιμεύει. Ολοι όσοι έχουμε δημιουργήσει μια σχέση ζωής με την έννοια του βιβλίου ξέρου με πόσο έχουμε επηρεαστεί από το ίδιο το αντικείμενο-βιβλίο. Αν, συνεπώς, η μετάβαση στον ψηφιακό κόσμο σημαίνει ένα διαφορετικό είδος - σε σύγκριση με τον έντυπο κόσμο - σκέψης και ανάλυσης, καθώς και μετάδοσης μηνυμάτων, συναισθημάτων, εντυπώ σεων ή πληροφοριών, αυτό είναι ένα θέμα που μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό. Οπότε οδηγούμαστε στο επόμενο ερώτημα: Και τι σημασία έχει; Μπο ρούμε να κάνουμε τίποτα; Πρέπει να κάνουμε κάτι; Σίγουρα, αλλά όχι με την εναντίωση στο νέο. Πρέπει να προσπαθήσουμε ώστε να διατηρήσουμε ιδιό τητες που συνδέονται ή ενσωματώνο νται στο έντυπο βιβλίο και αξίζει τον κόπο να διασφαλιστεί ο τρόπος αναπαραγωγής και διάχυσής τους.

Ισως τις πιο μεγάλες ανησυχίες, αβεβαιότητες ή και ενοχές δημιουργεί το ψηφι ακό βιβλίο στη λογοτεχνία, στην τέχνη ή σε ειδικές εκδόσεις. Εδώ είναι ο χώρος που αναπτύσσουμε μια στενότερη σχέση με το έντυπο βιβλίο: το μουντζουρώνουμε εκεί που μας αρέσει, ξεφυλλίζου με γρήγορα μπρος-πίσω να δούμε διά φορα σημεία, έχουμε μια ολοκληρωμέ νη εικόνα ενοτήτων του καθώς ανοίγουμε τα φύλλα, βλέπουμε το πέρασμα του χρόνου ή αναζητάμε ειδικά ση μάδια τα οποία μας θυμίζουν καταστάσεις που έχουμε ζήσει και συνδέθηκαν με συγκεκριμένα βιβλία. Ενας τεράστιος αριθμός βιβλίων όμως αφορά την επιστήμη, τις ιδέες και τη γνώση. Σε αυτό το πεδίο, ποιος ενοχλήθηκε τα τελευταία 50 χρόνια από την αλματώδη εξέλιξη της δυνατότητας φωτοτυπικής αναπαραγωγής και ανάγνωσης τέτοιων βιβλίων; Κα νένας, τουλάχιστον ως χρήστης. Αντίθε τα, προέκυψε ένα τεράστιο όφελος. Το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων αποτελεί, βέβαια, ένα κρίσιμο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, καθώς μάλιστα έχει προεκτάσεις στην ίδια τη γένεση και την παραγωγή νέων πνευματικών δημιουργημάτων, ιδεών και γνώσεων.

Η ψηφιακή τεχνολογία σήμερα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην παραγωγή και μετάδοση γνώσεων, όπως και στην επι κοινωνία, με πολύ φθηνότερο και πιο γρήγορο τρόπο και σε πολύ ευρύτερα στρώματα ανθρώπων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Ας σκεφθούμε με τι ταχύτητα διαδίδονται οι νέες γνώσεις - η «τελευταία λέξη των ιδεών» - σε διεθνή κλίμα κα μέσα από ψηφιακές τεχνολογίες και τι τεράστιες ανατροπές συνεπάγεται κάτι τέτοιο για τον τρόπο λειτουργίας κάθε κοινωνίας, της οικονομίας της, των επιχειρήσεων, των κοινωνικών ομάδων ή των ατόμων. Η ψηφιακή τε χνολογία συμβάλλει επίσης στην επίλυση άλλων περισσότερο «μπανάλ» θεμάτων, όπως η αποθήκευση βιβλίων, η γρήγορη και επιλεκτική ανατύπωση, η φθηνότατη αποστολή τους διεθνώς - και οι συνέπειες τέτοιων θεμάτων δεν είναι διόλου «μπανάλ».

Οι απαντήσεις στα παραπάνω προβλή ματα δεν είναι απλές ούτε μονοσήμαντες. Πώς να επιλέξεις μεταξύ του κιν δύνου να προσφέρεις λιγότερες γνώ σεις, πληροφορίες ή πνευματικά έργα παρεμποδίζοντας την επέκταση των νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων (κάτι που, έτσι κι αλλιώς, είναι ουτοπικό) και του κινδύνου ένα τμήμα της νέας υπερ πληθωρικής ψηφιακής παραγωγής να είναι «σκουπίδια» που θα κυριαρχή σουν σε νέες κοινωνικές πραγματικό τητες; Πόσα «σκουπίδια» όμως κυριαρχούν και σήμερα και ποιος μπορεί να κάνει την επιλογή για το αν ένα έργο είναι «σκουπίδι» χωρίς να διατρέξει τον κίνδυνο της βίαιης παρέμβασης στην παραγωγή και στη διάχυση ιδεών, γνώ σης και πνευματικών έργων;

Η μετεξέλιξη των κοινωνιών και το πέρασμά τους σε νέες εποχές ιστορικά συνο δεύτηκαν πάντα από ευρύτερες αλλαγές ή ανατροπές, οριζόντια, σε όλο το σύστη μα λειτουργίας τους. Δεν είναι λογικό να περιμένει κανείς ότι ένας πολίτης, π.χ. του 2025, που θα λειτουργεί κάτω από πολύ διαφορετικές συνθήκες, στον χώρο του βιβλίου ειδικά θα μείνει προσκολλημένος σε μορφές που δημιουργήθηκαν στο απώτερο παρελθόν. Η μετάβαση στη βι ομηχανική εποχή είχε ήδη εγκαταλείψει το είδος των βιβλίων που τυπώνονταν τον 15ο ή τον 17ο αιώνα. Ανέτρεψε την αισθητική σχέση που υπήρχε πριν για όσους μπορούσαν να αποκτήσουν τέ τοια βιβλία αλλά δημιούργησε νέα δεδο μένα στον χώρο της γνώσης και του βιβλίου, κοινωνικά και πολιτικά. Το ίδιο ισχύει και για τη μετεξέλιξη ως τη σημερι νή εποχή. Σήμερα σκεπτόμαστε πόσο θα αλλάξουν τα δεδομένα μας από την υποχώρηση της σημερινής έντυπης παραγωγής σε όφελος της ψηφιακής αλλά δεν σκεπτόμαστε καθόλου τις αλλαγές που γνώρισαν προηγούμενες φάσεις οι οποί ες μας οδήγησαν στη σημερινή έντυπη πραγματικότητα ως μετεξέλιξη.

Διαβάστε περισσότερα στο Βήμα Ιδεών (02.07.2010).